ГАЛ – қалақьуп, Гал араион адм. центруп, Аԥсны мрагыларатәи ахәҭаҿы ишьҭоуп, аҩадатәи ахәҭаҿы, Гал. аканал арымарахьтәи аԥшаҳәаҿы, Самырзаҟантәи алаҟәыра иахьаҵанакуа, Колхидатәи алаҟәыра иахәҭакуп. Агеогр. координатқәа – 42°38' с.ш. 41°44' в.д. Аҳауа субтроп., аԥхын аҳауа хьанҭоуп, аӡын акәзар, еиҳарак иӡлачуп. Г. мрагыларатәи, аладатәи, мраҭашәаратәи аганқәа рахьтә Гал араион ақыҭақәа иаакәыршаны ишьҭоуп, аҩада акәзар – Тҟәарчал араион иаԥнуп. Аҩадала Г. ҳәаас иазышьҭоуп Тҟәарчал араион иаҵанакуа Актәи Гал ақыҭа, мрагыларатәи алада-мрагыларатәи аганқәа рҿы – ақ. Махәыџьра, мраҭашәаратәи аган аҟны – ақ. Шьашьикәара. 

Анхарҭа Г. аԥсуа нхаҩы Ҭлабӷан Кьецба ашьаҭа аиркит 19 ашә. аҩбатәи азбжазы Самырзаҟан ихадоу аҭоурыхтә хәҭаҿы анаҩсгьы уи аҳәаақәа аҽарҭбааит, раԥхьаӡа Галтәи ақыҭатә нхарҭа ҭыԥхеит, аха нас 20 ашә. алагамҭа инаркны – Самырзаҟан аҭыԥдгьыл зегьы амҽханакит. 1919–1930 шш. рзы Г. Самырзаҟан ахадаразы иҭыԥ хадахеит (1926 ш. инаркны – Галтәи) ауезд, 1930 инаркны – Гал. ар-н, 1932 ш. ақалақь астатус аиуит. Ареволиуциа ҟалаанӡатәи аамҭазы иара убас асоветтә аамҭазы ақалақь аофициалтә ахьӡ Гали ҳәа акәын ишыҟаз. 20 ашә. аҩбатәи азбжазы Г. агәҭаны аихагыла рацәа змаз аҩнқәа дыргыло иалагеит. АЏьЕ 1992–1993 шш. рзы Г. аамҭабжьахала Қырҭтәыла аҳәынҭсовети З. Гамсахәырдиа идгылаҩцәа рырратә еидкыларақәеи рымпыҵархалон. 30.09.1992 Г. АА АМ (ВС РА) рыла ахы иақәиҭтәын.

Г. иқәынхо ауаа рхыԥхь. наӡоит 7605 уааԥсыра (2011). Ахацәеи аҳәсеи: ахацәа – 46,0%, аҳәса – 54,0%. Аетникатә еилазаара: аԥсуаа – 1,7%, ақырҭцәа – 96,0%, аурысқәа – 1,0%, агырцәа – 0,8%, аерманцәа – 0,1%, аукраинцәа – 0,1%, егьырҭ аетносқәа рхаҭарнакцәа – 0,3%. Г. аҽалнакаауеит аетникатә аԥсуаа рхыԥхьаӡара амаҷхарала насгьы Аԥсны ақалақьқәа рҿы зегьы реиҳа агырцәа рхыԥхьаӡара арацәахарала (2011 ауааԥсыра рхыԥхьаӡара агәаҭараҿы Г. иқәынхоз агырцәа реиҳарак қырҭцәаны рҽадырбеит. 1886 шықәсазтәи аҭаацәарақәа рҭаҩратә дыррақәа инарықәыршәаны, Г. анхарҭаҭыԥ аҿы, анаҩс ақалақь анхарҭа ҭыԥ ҳәа иалкаахо, иқәынхон 2401 ауаа: самырзаҟанаа – 99,2%, агырцәа – 0,8%. Аконфессионалтә ҷыдарақәа инарықәыршәаны аҭыԥантәи ауааԥсыра аправославтә динхаҵара иаҵанакуан. Асословиатә еилазаара: анхаҩыжәлар – 95,6%, аамсҭцәа – 3,2%, аҭауадцәа – 1,2%. 19 ашә. Анҵәамҭазы – 20 ашә. Алагамҭазы Г. иқәынхо иалагеит хыԥхьаӡара рацәала Гыртәылантәи ауааԥсыра, уи иалҵшәахеит анаҩс аҭыԥантәи аԥсуаа ассимилиациа рзура. Раԥхьатәи Аидгылазегьтәи ашәҟәҭагалара инақәыршәаны 1926, Г. ауааԥсыра рхыԥх. наӡон 1259 уааԥсыра аԥсуаа – 15,8%, ақырҭцәа – 81,5%, аурысқәа – 2,1%, аерманцәа – 0,2%, абырзенцәа – 0,2%, егьырҭ аетносқәа рхаҭарнакцәа – 0,2%. Асовет аамҭазы Г. иахьаҵанакуаз аԥсуаа рхыԥхьаӡара есааира иагхон ассимилиациа иахырҟьаны. Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду анцоз аамҭа инақәыршәаны аурысқәа рхыԥхьаӡара рхыԥхьаӡара иреиҳаӡоу аҩаӡар аҟынӡа инеит. 1939ш. имҩаԥгаз ашәҟәҭагалара инақәыршәаны, Г. иқәынхон 3847 уааԥс: аԥсуаа – 5,8%, ақырҭцәа – 79,9%, аурысқәа – 10,4%, аукраинцәа – 2,1%, аерманцәа – 0,5%, абырзенцәа – 0,1%, ауриацәа – 0,1%, егьырҭ ажәларқәа рхаҭарнакцәа – 1,1%. 20 ашә. Аҩбатәи азбжазы ақарҭв. Г. рхыԥхьаӡара иазҳауеит Гал араион аҟынтәи ииасыз ауааԥсыра иара убас Қырҭтәылантәи иааз ақырҭцәа рыбзоурала. 1970 ш. Г. ауааԥс. наӡон 13628 уааԥс.: аԥсуаа – 0,3%, ақырҭцәа – 90,4%, аурысқәа – 6,5%, абырзенцәа – 0,9%, аукраинцәа – 0,6%, аерманцәа – 0,4%, ауриацәа – 0,2%, ауаԥсаа – 0,1%, егьырҭ ажәларқәа рхаҭарнакцәа – 0,6%. Аҵыхәтәантәи асов. шәҟәҭагалара инақәыршәаны 1989 Г. иқәынхон 15763 уааԥс.: аԥсуаа – 0,6%, ақырҭцәа – 93,3%, аурысқәа – 3,2%, егьырҭ – 2,9%. Аџьынџьтәылатә еибашьра 1992–1993 шш. нахыс Г. аиҳарак иҭацәит, избан акәзар уа иқәынхоз ауааԥсыра реиҳараҩык Қырҭтәылаҟа игьежьит ақырҭуа мпыҵахалаҩцәа реиԥшҵәҟьа. 21 ашә. алагамҭазы иқәҵқәаз рыхәҭак гьежьит.

Асовет аамҭазы Г. иакымкәа анхамҩатә наплакқәа аус руан, иара убас Гал ачаи афабрика №1, уи аусура напы аркын 1930ш., аефирхәшатә зауад (1957), ачазауад (1958), Гал. ачаи фабрика № 2 (1970) уҳәа убас егь. анаплакқәа. Анаплакра арбагақәа асовет аамҭазтәи иаҿырԥшызар, акыр еиҵахеит. Иахьатәи аамҭазы анаплакра Г. иахьаҵанакуа аиҳарак афатә ааглыхра иазкуп. Аус руеит ача азауадқәа, ашылалагаратә наплакқәа, акәацлыхқәа рыҟаҵара иазку ацехқәа иара убас егьырҭ афатә ааглыхра иадҳәалақәоу анаплакқәа.

Г. иахьаҵанакуа иакымкәа иҟоуп аҭоурых-археологиатә баҟақәа, урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп ақалақь анҵәамҭаҿы иҟоу абжьарашәышықәсазтәи аилыбгарақәа, ауахәама иацәынхаз аилыбгарақәа иара убас аҭауад Лакрба иӷәтәы ҩны, уа иргылан 19 ашә. алагамҭазы насгьы уи 23 обиеқт амҽханакуеит.

Г. иҟоуп Аҳәынҭ. Аетногр. Музеи «Самырзаҟан», Гал ателехәаԥшра, ашьапылампылтә стадион. Г. иҟоуп аҳәынҭқ. Медицинатә усбарҭақәа ҩба – Ихадоу араионтә хәышәтәырҭеи ақалақьтә санитар-епидемиологиатә станциа. 1995ш. инаркны ақалақь аҿы иҭрыжьуеит агаз. «Гал», адунеи аҿы гыршәала иахькьыԥхьуа раԥхьатәи газеҭуп. Аус руеит 2 аурыс абжь. школқәа, агуманитартә коллеџьи 3 аҳәынҭ. ашколнӡатәи арҵаратә усбарҭақәа.

Г. – ихадоу атранспорттә мҩоуп Гал. ар-н аҟны. Г. аҟынтә ицоит Аԥсны ихадоу амҩа. Ара иҟоу астационартә ААИ (ГАИ) апост. Г. ауаажәларратә транспорт рааизак хадаратәла ишьақәыргылоуп автобусқәеи амаршруттә такси рыла ақалақь азааигәареи ақалақь анҭыҵтәи аимадарақәа рыла. Г. иалсуеит Аԥснытәи аихамҩа (иахь. аамҭазы уи афункциақәа нанагӡом). Г. иахьаҵанакуа аихамҩавокзал ыҟоуп, уи ргылан 1940 ш.

Алит.: Кәарҷиа В.Е. Аԥсны атопонимика. Аҟәа, 2002; Кварчия В.Е. Историческая и современная топонимия Абхазии. Сухум, 2006. Н.В. Багапш

ГА́Л АРАИО́Н – адм.-дгьылҭыԥтә акуп иҳараку аҩаӡ., уи шьҭоуп Аԥсны алада-мрагыларатәи ахәҭаҿы. Адм. центр – ақ. Гал. Аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы ҳәаас иазышьҭоуп Очамчыра араион Гал аканал ала, аҩада-мрагыларатәи ахәҭаҿы ҳәаас иазышьҭоуп Тҟәарчалтәи араион, мрагылара аганахь ала Г.ар. аиҳарак иззааигәоу иреиоуоп аӡ. Егры Қырҭтәыла аганахь ала (Жәыргьыҭтәи Ҵаленџьыхтәи амуниципалитетқәа рҳәаақәа Гыртәыла – Аҩад. Шәантәыла). Г.ар. Амшын еиқәа аԥшаҳәа наӡоит 21,5 км. Пл. адгьылҭыԥ. – 518,2 км2. 8 адм.-дгьылҭ. рахьтә Аԥсны акақәа рахь иаҵ. Г.ар. аҩадатәи ар. ишьақәнарг. аҵыхәтәантәи иаԥынгылоу аҭыԥ, ауаа рхыԥхьаӡарала – 4 аҭыԥ, аурбанизациа аҩаӡарала – 5 аҭыԥ. Г.ар. иаҵанакуеит 1 қалақьки (Гал) 17 ақыҭақәа рхадарақәеи: Абаақыҭ, Аберқыҭ, Алакәымҳара, Баҭаигәара, Бгоура, Бчара, Аҩад. Барӷьаԥ, Гагьида, Гәыдаа, Махәиџьра, Аладатәи Барӷьаԥ, Риаԥ, Сида, Ҭагьлан, Ҳашҭа, Хьацҳа иара убас Шьашьикәара. Аҭыԥантәи аҳәынҭқарратә усбарҭаны иҟоуп Г.ар. ахадара. Аҭыԥантәи ахаланапхгараны иҟоуп Гал араионтә Еизара.

Г.ар. аҽазалнакаауа ҷыдараны иҟоуп иара иатәу адгьылҭыԥ хадаратәла Колхидатәи алаҟәыра иахьаҵанакуа. Ашьха унаӡаанӡа иуԥыло аҵиаақәа дырԥшӡоит араион аҩада-мрагыларатәи ахәҭа мацара. Г.ар. аҳауа асубтроп., еиҳа ихьшәашәоуп Аԥсны мраҭашәаратәи агәҭантәи аиашара ҭыԥқәа рҿы аасҭа. Г.ар. аӡиас ду – Егры – ииасуеит Қырҭтәыла аҳәааҿы. Егьырҭ еиҳа имаҷшәа иҟоу ӡиасқәоуп Асланикәара (Аслангаль), Ацыгәкәара (Окәиноре), Гагьида, Кәаџьикәара (Кәаџьишьгаль), Сида, Аӡиқәа (Учагаль). Г.ар. аҟны еиҳа зҵазкуа аӡытә обиеқтны иҟоуп Галтәи аӡеизгарҭа, уи иофициалтәым хьӡысгьы иамоуп Галтәи амшынтә ҳәа, уи Тҟәарчал араион иаԥнуп. Аҭыԥантәи адгьыл ахатәы ҷыдарақәа рыла аҽалнакаауеит. Адгьылқәа еиҳарак аҽаҩра бзиа узҭақәо роуп. Гал араион аҟны аиҳарак иуԥыло иреиуоуп аллиувиалтә, аперегнои-карбонаттә, алыкь-ӡҭачытә дгьылқәа, иара убас адгьылҟаԥшьқәеи адгьылҩежьқәеи. Гал араион абжак ӡҭачқәоуп.

Г.ар. иқәынхоит 12,4% Аԥсны ауааԥсыра. 1.01.2018ш. аҟнытә адыррақәа инарықәыршәаны, Г.ар. аҟны иқәынхон 30259 уааԥс., ақалақь уааԥс. – 7446 ауаа налаҵаны, ақыҭа уааԥс. – 22813 уаа. Аетник. еилазаара: аԥсуаа – 0,7%, агырцәеи ақырҭцәеи – 98,2%, аурысқәа – 0,6%, аерманцәа – 0,1%, аукраинцәа – 0,1%, егьырҭ аетносқәа рхаҭарнакцәа – 0,3%. Гал араион иқәынхо ауааԥсыра реиҳараҩык гырцәоуп, насгьы Аԥсны иқәынхо арегионқәа зегьы рахьтә моноетникатәуп; Аԥсны араионқәа зегьы рахьтә етникала иаԥсыуаау рхыԥхьаӡара еиҳа имаҷны иахьыуԥыло ҭыԥуп.

Ҳаамҭазтәи Г.ар. аҭоурыхтә аамҭазы алада Самырзаҟан ахь иаҵанакуан – Аԥсуа аҳра алада-мрагыларатәи арегион аҳәаа, самырзаҟан адгьылҭыԥтә ҵакыраны иҟоу – иҷыдоу аԥсуа етникатә гәыԥуп – 19–20 ашә. агырцәа раганахь ала хадаратәла ассимилиациа ззухаз.  Самырзаҟан, Аԥсны егьырҭ арегионқәа ирҿыԥшзар, 19 ашә. амҳаџьырра ԥырхага зызнамуз иреиуоуп. Аха 20 ашә. аҩб. азбжазы Гыртәылантәи хыԥхьаӡара рацәала аиммиграциа апроцесс ӷәӷәала имҩаԥыуаз иалҵшәаны аԥсуаа рынхарҭаҭыԥқәа рҿы ассимилиациа рызун.

Гал нхарҭа ҭыԥқ аҳасаб ала ишьақәгылеит 19 ашә. азбжазы. 20 ашә. алагамҭазы Гал Самырзаҟантәи аҵакыраҿы иҭыԥ хаданы иҟалеит, анаҩс – ауезди ар-ни рҟны. Гал ақалақь астатус аиуит 1932. Г.ар. шьақәыргылан 1930 Галтәи ауезд аҭыԥ аҿы. АЏьЕ 1992–1993 шш. рзы Г. аамҭабжьахала Қырҭтәыла аҳәынҭсовети З. Гамсахәырдиа идгылаҩцәа рырратә еидкыларақәеи рымпыҵархалон. Ар-н ахы иақәиҭын АА АР рыла цәыббрамза 1993 шықәсазы. Аибашьра нахыс Гал араион иқәынхоз реиҳараҩык имигрантцәны Қырҭтәылаҟа ихынҳәит, аха 21 ашә. алагамҭазы рыбжеиҳараҩык Аԥсныҟа иааит. Адм. реформа иалагӡаны 1994ш. 50% Г. ар. иаҵанакуаз Тҟәарчалтәи Очамчыратәи араионқәа рахь ииаган.

Г.ар. аминерал-аалыҵтә хыҵхырҭақәа рыла рацәак ибеиам; ара имаҷӡам аԥслымӡи анышәаԥшьи, аминералтә хыҵхырҭақәеи аклимат. курортқәеи. Г. ар. ихадоу аалыҵны иԥхьаӡоуп ақыҭанхамҩа, уи алзыршо мзызны иҟоуп ганкахьала аԥсабара-климаттә ҭагылазаашьа (асубтр. климат, ииашароу арелиеф иара убас аҽаҩра бзиа узҭо адгьыл), даҽа ганкахьала иԥку анаплакра аҿиареи акурорт-туристтә хырхарҭа зынӡагьы ахьымҿиоуи. Ақыҭанхамҩаҿы аҵиаақәа аус рыдулара ахырхарҭа ҿианы иҟоуп. Ибзианы иаларҵәоу иреиуоуп ачаи, ацитрустә культурақәа, араса, урҭ зегьы аҭиратә тауарқәа рахьтә ихадоу ҳәа иԥхьаӡоуп. Г. ар. асоветтә аамҭазы ачаи аарыхраҿы Аԥсны мацара адагьы СССР иааидкыланы атәылақәа зегьы рҟны раԥхьатәи аҭыԥ ааннакылон. 1984ш. адыррақәа инарықәыршәаны, ачаи апл. Г.ар. ажәытә ҳәаақәа рҟны 8478 га. шьақәнаргылеит. Ари аҭыԥдгьыл аҟны иҟоуп хыԥхьаӡара рацәала егьырҭ асубтропикатә культурақәа – ахәырма, акиви, афеихоа, иара убас ажь. Алаҵара иазку адгьылқәа еиҳарак иззырхоу аԥш аарыхра ауп, уи аҭыԥантәи ауааԥсыра рыфатә хада хкқәа иреиуоуп. Иаадрыхуеит ара иара убас ауҭраҭыхқәеи аҩнытә ԥстәқәеи ԥсаатәқәи рыфатә. Аҩнытә ԥстәқәа аиҳарак аҩны ирааӡоит ахаланыҟәгаразы, аҭиира иазкӡам.

Г.ар. ааглыхратә потенциал еилкаахоит уи адгьылҵакыраҿы ЕгрытәиАФС аҟазаара инақәыршәаны – Кавказ иҟоу иреиҳаӡоу иреиуоу АФС. ЕгрытәиАФС Аԥсны хадаратәла (уи иара астратегиатә ҵакы еилнакаауеит), иара убас Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ахәҭак фымцамчла еиқәнаршәоит. ЕгрыАФС ихадоу аобиеқтқәа Г.ар. еиԥш иҟоуп иара убас Қырҭтәыла Ҵаленџьыхтәи амуниципалитет аҟынгьы, ари аҷыдара зыӡбахә ҳәоу аобиеқт трансмилаҭтәны иҟанаҵоит. Афымцастанциа анапхгара апункт ыҟоуп ақ. Аберқыҭ Г.ар. аҟны. Афатә ааглыхра аиҳарак иаарԥшуп Галтәи ачаӡырҭалеи егьырҭ ацитрустәқәеи, арасеи, алаври, аҟәыдхыкқәеи, ашылааглыхреи, акәацлыхбжақәеи егьырҭ ааглыхрақәеи рыла. Иҟоуп иара убас анаплакра ахкқәа ирудтәым аметаллқәеи абнааглыхратә хкқәеи рыла иаарԥшқәоу. Иобиеқтивтәу амзызқәа ирыхҟьаны Г.ар. аҟны атуризм зынӡагьы иҿиаӡам. Аберқыҭ ақ. иҟоуп асасааирҭа, аха уи аиҳарак иаднакыло сасцәаны иҟоуп ЕгрыАФС аҟны аус зуқәо ауаа. Г.ар. аҟны иҟоуп иакымкәа аҭоурых-культуратә баҟақәа, урҭ рахьтә иалукаартә иҟоуп 17ашә. Оцарце абааи Аԥснытәи Аҭӡы дуи.

Алит.: Кәарҷиа В.Е. Аԥсны атопонимика. Аҟәа, 2002; Ачугба Т.А. О проблемах национального самосознания населения Юго-Восточной Абхазии. Сухум, 2006; Соловьева Л.Т. Семейные и фамильные традиции в современной Абхазии (по полевым материалам 2004–2005 гг.) // Современная сельская Абхазия: социально-этнографические и антропологические исследования. М., 2006; Соловьева Л.Т. Миграционные процессы в юго-восточной Абхазии и их влияние на этнокультурное развитие региона (XIX – начало XX в.) // Расы и народы. Вып. 34. М., 2009. Н.В. Багапш

ГА́ЛТӘИ АУЕ́ЗД – адм.-дгьылҭыԥтә акуп Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы, уи ыҟан 1919 инаркны 1930 ш-нӡа. 1926 ш-нӡа хьӡыс иаман Самырзаҟантәи ауезд. Г.ау. шьҭоуп Аԥсны мрагыларатәи ахәҭаҿы. Ауезд ихадоу ҭыԥны иҟан ақ. Гал. Г.ау. мраҭашәаратәи ахәҭаҿы ҳәаас иазышьҭан Кәыдрытәи ауезд Охәри аӡиас ала, мрагыларатәи ахәҭаҿы ауезд аӡ. Егры аԥсуа-ақырҭуа аҳәаа иаԥнын.

1923 Самырзаҟантәи ауезд иаҵанакуан 17 вол.: Аҽгәаратәи, Барӷьаԥтәи, Бедиатәи, Гагьида-Наҷкадуатәи, Гәыдаатәи, Мыхәыртәи, Набакьиатәи, Оқәымтәи, Отобаиатәи, Актәи Гал., Рекатәи, Риаԥа-Шьешьелеҭтәи, Речхо-Цхьыртәи, Сабериатәи, Ҭагьлантәи, Цхиро-Гал., Ҷубурхьынџьтәи. 1926. Г.ау. шьақәгылан 30 ақыҭсоветқәа рыла: Агәыбедиатәи, Аҽгәаратәи, Аҩадабарӷьаԥтәи, Аҩбатәи Бедиатәи, Аҩбатәи Гал., Аҩбатәи Гәыдаатәи, Гагьида-Наҷкадуатәи, Гәымырышьтәи, Дихазургатәи, Лекәыхонтәи, Мыхәыртәи, Набакьиатәи, Ладарабарӷьаԥтәи, Оқәымтәи, Отобаиатәи, Актәи Бедиатәи, Актәи Гал., Актәи Гәыдаатәи, Рекатәи, Реԥо-Шьешьелеҭтәи, Речхьинтәи, Сабериатәи, Сида-Набакьиатәи, Ҭагьлонтәи, Хәымышьқәыртәи, Ҵарчатәи, Цхьиро-Гал., Ҷубурхьынџьтәи, Чхәарҭалтәи.

1926 ашәҟәҭагалара инақәыршәаны, Г.ау. ауааԥсыра рхыԥхьаӡара наӡон 50086-ҩык рҟынӡа. Аетикатә еилазаара (СССР атәылауаа мацара): аԥсуаа – 25,9%, агырцәа – 38,0%, ақырҭцәа – 35,4%, аурысқәа – 0,3%, аерманцәа – 0,1%, абырзенцәа – 0,1%, ашәанцәа – 0,1%, аукраинцәа – 0,1%. Ахатәы бызшәа (ауезд иқәынхо ауааԥсыра зегьы, атәыла анҭыҵынтә иаазгьы налаҵаны): аԥс. – 10,6%, агыр. – 87,7%, ақырҭ. – 1,1%, аурыс. – 0,3%, аерм. – 0,1%, абырз. – 0,1%, ашәан. – 0,1%, аукр. – 0,1%.

Адм. Реформа нахыс 1930 Г.ау. аԥыхын, уи аҭыԥан ишьақәыргылан Галтәи араион. Иара убасҟан Очамчыратәи араион ашҟа ииаган Агәыбедиатәи, Актәибедиатәи, Рекатәи Чхәарҭалтәи ақыҭсоветқәа. Аҵыхәтәантәи Гал араион ахь ииаган 1939.

Алит.: Итоги Всегрузинской сельскохозяйственной переписи 1923 года. Вып. 1. Ч. 2. Тифлис, 1925; Всесоюзная перепись населения 1926 года. Т. XIV. Закавказская СФСР. M., 1929; Сагария Б.Е. Национально-государственное строительство в Абхазии (1921–1931 гг.). Сухуми, 1970. Н.В. Багапш

САМЫРЗАҞА́Н – Аԥсны аҭоурыхтә регионуп, инықәырԥшшәа иахьатәи Гал араион аҵакырадгьыл иақәшәоит. Уи ахьӡ аиуит 17 ашә. анҵәамҭазы иара адгьылҭыԥ зтәыз Мырзаҟан– аԥсуа аҳ Зегнак Чачба (Шервашиӡе) имаҭа ихьӡ иахаршаланы. С. аҭыԥдгьыл жәытәнатә аахыс ауаа ықәынхон. Абҩа-џьазтә аамҭазы аҭыԥ. ауааԥсыра хкыла еиуеиԥшымыз ақыҭанхамҩа ныҟәыргон адгьылқәаарыхреи аиха аус адулареи зыдҳәалақәаз. Колхидатәи акультура аамҭазы ари арегион Мрагыларатәи Амшынеиқәаҭыԥан ааглыхратә ҭыԥ хадақәа ируакын, уи шьақәдырӷәӷәоит ақ. Ҭагьлан аҟны абҩатә наплых иԥшааз аибашьыгатәи арԥшӡагатәи еихақәа зладырҭәоз амыруга колхида-кобантәи акультура угәалазыршәоз иреиуаз.  Ас еиԥш иҟаз аихақәа абҩатә аамҭа азиамаҷтәи ажьиҩцәа иалырхуаз аформақәа иреиӷьқәаз ирхыԥхьаӡалан. Ари аамҭа иаҵанакуеит иара убас Гәдаа иатәыз аҭыԥдгьылқәагьы, Гәдаа- Гагьида ацәаҳәаҿы иҟақәаз, уа иԥшаан анышәаԥшь иалхқәаз, аба хәҭақәак ашьҭақәа ахьынхаз еиуеиԥшым амаҭәахәқәа иакымкәа («абатә» керамика ҳәа хьӡыс изауз). Ҳера ҟалаанӡа 7 ашә. анҵәамҭазы аџьыкхышжәыгатә нхарҭаҭыԥқәа аҟазаара иаҟәыҵуеит. Иара убасҟан иалагоит бырзентәылатәи аколонизациа: абырзен наплыхқәа иакымкәа иԥшаан – алакеиқәаҵәалых лекифқәа, амфорақәа, ачерепицақәа, антиказаатәи аамҭа иатәу аԥараҿырпқәа, урҭ рахьтә 400екз. араӡын «колхидақәа» 4-3 ашә. ҳера ҟалаанӡа, 13 аџьазтә ԥараҿырпқәа ақ. Кесариа иԥшааз. С. антикатәи епохазы аҭыԥан инхоз иреиуан аԥсилаа. Ақьырсианра аларҵәара алагамҭазы С. приморсктәи ахәҭа аҭыԥ ԥшьақәа рҭаараҿы ашьаҭа ахьаркхаз иреиуахеит. Зиганис (абырзен. хьӡы Гәыдаа-Гәыдаҟәа) джын Оренти имҩақәҵаҩ – Кириак. 4–5 ашә. Зиганис иҟан рим. акогорта. Епископтәи акафедрқәа рышәҟәаҿы Визаниатәи аамҭақәа ирыҵанакуа 7-9 ашә. рзы Зиганис ахьӡ арбоуп акафедралтә престол ахьыҟоу ҭыԥны. 10 ашә. анҵәамҭазы аԥсуа аҳ Баграт II иргылеит Бедиатәи ауахәама, уахь ииаигеит аепископтәи акафедра; иара убраҟа аҳ ииҳәахьаз ажәа инақәыршәаны ауахәамаҿы анышә иамадоуп Баграт II ихаҭеи иан Гәырандухти. Аԥсны алада-мрагыларатәи ахәҭа зегьы иара убас Самырзаҟангьы налаҵаны Аԥснытәи аҭӡамц Ду рымҽхаркуеит, уи ацәаҳәа аӡ. Кьалашәыр ахьынҵәо иалагоит иагьынҵәоит аӡ. Егры арыӷьаратәи аԥшаҳәаҟны. Аԥснытәи аҭӡамц Ду аргылара напы аркын заатәи Абжьарашәышықәсазы, уи афункциақәагьы нанагӡон 19 ашә. аҟынӡа. Ақ. Дихазурга ашьха ақәцә аҿы (500 м амшын ахьынӡаҟоу аҩаӡара аҟынтәи) иҟоуп Саҭанџьо абаа. Саҭанџьо – зыхьӡ еиҭаку «Санҭа-Анжела» («Иԥшьоу Анжела») ауп иаанаго, аамҭалагьы Аԥсны генуезтәи аколонизациа аамҭахь иаҵанакуеит. Ари аргыламҭа ашьха ақәцә аҿы хыхьчагатә ҭыԥны иҟан, уантә аӡ. Егры убарҭан. 14 ашә. актәи азбжазы одиштәи анапхгаҩы Г. Дадиани Цхәым алада-мрагыларатәи ахәҭа инапахьы иааигеит. 80-тәи аш. 17 ашә. Аԥсны Егрыи Кәыдрыи ирымҽхаркуа аҭыԥ иатәхеит. 18 ашә. алагамҭазы Гыртәыла ацхыраара адыргалоит аҭырқәцәа, даҽазныкгьы Аԥсны алада-мрагыларатәи хәҭа рнапахьы иааргоит. Аха 1762-ҩык аԥсуаа агырцәа рнапахьы иааргахьаз адгьылқәа аиааира ганы ирымырхит, иара убри ала Аԥсныи Гыртәылеи рҳәаақәа уажәшьҭа аӡ. Егры акәын. С. зымпыҵазкыз Аԥсны аҳ ивассалцәа ракәны иԥхьаӡан, уи ирезиденциа ақ. Лыхны иҟан, аха урҭ еснагь уи инапы аҵаҟа иҟамызт.

Рхатәы хьыԥшымра аиқәырхаразы самырзаҟан зымпыҵазкыз агыруа аҭауадцәа Дадиани рыдгылара иаҳәон, уи иабзоураны аҵыхәтәантәиқәа С. иахьаҵанакуа рнырра еизҳауа иалагеит. Аха 18 ашә. анҵәамҭазы Аԥсны зымпыҵакыз Қьалышьбеи Чачба (Шервашиӡе) Дадиани С. аусқәа ирыламлацәарц иазааигеит: 1799ш. Жәыргьыҭ инапахьы иааигеит насгьы Гыртәыла зымпыҵакыз иҟны аиқәшаҳаҭра ибжьеиҵаз иабзоураны Егры арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы иҟаз Анаклиа абаа инапахьы иааигеит. Қьалышьбеи С. зтәхоз иԥа Маҳмыҭбеи иакәхеит, аха уи рацәак мҵыкәа иԥсҭазаара далҵит, уинахыс ари аобл. иахагылаз дреиуахеит Гыртәыла аиҳабы Леван Дадиани ицхыраарала уи имаҳә Манучар Чачба (Шервашиӡе), самырзаҟантәи Чачба абшьҭра иатәыз, Гыртәыла аиҳабы иаҳәшьа ԥҳәысыс диман. Цақәа Қьалышьбеи инапынҵақәа рынагӡара иазыхиамыз Манучар иԥҳәыс лыуацәа - аҭауадцәа Дадиани рыла Урыстәыла анапхгарала инапынҵақәа рынагӡара дшалагаз атәы ааицҳаит.

1805ш. Манучари иашьа Леван Чачбеи (Шервашиӡе) Гыртәыла ацхыраарала «Самырзаҟан аҳра иатәу аԥсуа аҳцәа» раҳасаб ала 5 шықәса раԥхьа иахыццакны Аԥсны иаанхаз ахәҭа аламҵакәа Урыстәыла аҳра иадгылеит. Аха аамҭа рацәак мҵыкәа Манучар Чачба (Шервашиӡе) Гыртәыла аҳцәа дырԥырхагахо далагеит. 1813 ш. дыршьит. Манучар ҩыџьа иԥацәа ижыцәымхаӡацызт. Аԥсны аҳ Сефербеи атәыла егьырҭ ахәҭақәа рҿы зымч арӷәӷәара иашьҭаз, Дадиани, аҳҭныуаа ирзааигәаӡоу ауак иаҳасаб ала, С. иаднакыло амал аиуразы азинмчра иҭара дазнеир акәхеит аҳҭныуаа ижыцәханы атәыла амчра рнапаҿы иааргартә иҟалаанӡа. Дадиани напхгара зиҭоз атәыла ахәҭак аҿы азинмчра зегьы инапахьы иааигеит. Манучар иԥеиҳабы Алеқсандр атәыла дахагылартә иқәра анынаӡа, 1829 Леван Дадиани уи Сибраҟа дишьҭит (амҩан иара иԥсҭазаара далҵит), 1832 Манучар аҩбатәи иԥа – Дмитри дишьит. Иара убри ашықәс азы С. официалла Гыртәыла иадырҵеит. Аха С. иқәынхоз ауа Гыртәыла адлара згәамԥхақәаз, ишагырцәамыз, ишаԥсыуааз Дадиани еиҭаигәаладыршәо иалагеит, уи иаҳра иақәлогьы иалагеит. Агыруа аҳ аурыс напхгара ацхыраара ирҭаразы дрыҳәеит, урҭ 1834 С. иааны ахырӷәӷәарҭа Елыр (Илор) рыздыргылеит.  1840 Аԥсны аҳ Михаил Чачба (Шервашиӡе) ари адгьылҭыԥ иара изинқәа шыҟоу ашьақәырӷәӷәара илшеит, иара убри аамҭа инаркны ишьақәгылеит Самырзаҟантәи аҳра.

Аԥсуа аҳра анықәгаха ашьҭахь 1864 С. Аҟәатәи арратә ҟәша иахәҭакхеит, 1883ш. инаркны – Аҟәатәи аокруг иалалеит. 1868 ишьақәгылан Самырзаҟантәи аучасток. 1841ш. инаркны 20 ашә. алагамҭанӡа Самырзаҟантәи аучасток ҭыԥ хаданы иҟан аҭ. Оқәым (1866 инаркны 1868ш-нӡа С. официалла Оқәымтәи аокруг ҳәа ахьӡын), анаҩс – ақ. Гали. С. аетнокультуратә ҿиара анырра ӷәӷәа азҭаз иреиуахеит хыԥхьаӡара рацәала амиграциақәа, 19 ашә. аҩбатәи азбжазы аиҳарак Гыртәылантәи. Ара имҩаԥысуаз аетнодемографиатә процессқәеи аԥсуааи агырцәеи аинтенсивтә ҟазшьа змаз ретнокультуратә еимадарақәеи ирылҵшәаны С. иаиуит иара мацара иазҷыдароу аҟазшьақәа, аетно-дгьылҭыԥтә уаажәлар самырзаҟанаа ҳәа анаҩс ахьӡ зауқәаз. 20 ашә. актәи азбжа анҵәамҭазы аԥсуааи агырцәеи рыбжьара имҩаԥысуаз ассимилиациа апроцесс хадаратәла ихыркәшан.

Мшаԥымзазы 1918 Самырзаҟантәи аучасток аҿы Аԥсны зегьы еиԥш асовет мчра шьақәгылан, иагьыҟан ҭагалан 1918 ш-нӡа. Асовет мчраан С. административла ишьақәнаргылеит Гал араион.

Алит.: Адзинба И.Е. Архитектурные памятники Абхазии. Сухуми, 1958; Хоштария Н.В. Цихисдзири. Тбилиси, 1962; Анчабадзе З.В. Очерк этнической истории абхазского народа. Сухуми, 1976; Воронов Ю.Н. В мире архитектурных памятников Абхазии. М., 1978; Ломоури Н.Ю. Абхазия в античную и раннесредневековую эпохи. Тбилиси, 1997; Шамба Г.К. По следам древностей Восточной Абхазии (Гальский р-н) // АИАЭ. Вып. 1. Сухум, 2000; Ачугба Т.А. О проблемах национального самосознания населения Юго-Восточной Абхазии. Сухум, 2006; Амичба Г.А. Средневековый период (VI–ХVIII вв.) // Абхазы. М., 2012. О.В. Маан